Brytyjskie panowanie na morzach swe ujście miało nie tylko w zwycięskich bitwach tamtejszej marynarki wojennej. Przez lata wywodzący się z Anglii podróżnicy wypatrywali możliwości odnalezienia osławionego połączenia, pozwalającego dotrzeć ze starego Kontynentu do Azji. Taki tez cel stał się geneza wyprawy, którą była ekspedycja arktyczna kpt Johna Franklina.

A wszystko przez ambicje sir Johna Barrowa… Pełniący urząd II sekretarza Admiralicji, stale poszukał politycznego wsparcia do przeprowadzania ekspedycji, mającej wytyczyć trasę przejściem północno-zachodnim przebiegającym nad Kanadą. Tak na pokład statku, jednej z szeregu organizowanych podróży, w 1818 r. trafił 32 letni wówczas John Franklin. Obejmując, już wówczas. stanowisko zastępca dowódcy wyprawy na Biegun Północny.

Z czasem Franklin, który dał się poznać jako sprawny marynarz i dowódca wrócił w arktyczne rejony, kierując dwoma wyprawami wzdłuż kanadyjskiego wybrzeża zorganizowanymi w l. 1819–22 i 1825–27. Choć podczas nich udało poznać się mnóstwo nowych terenów, stale owianych tajemnica pozostawało jakieś 181 300 km².

John Franklin – dowódca wyprawy arktycznej; źródło: Wikipedia

Barrow, już wówczas 82 letni doskonale zdawał sobie sprawę z własnych ograniczeń. Szukając odpowiedniego kandydata do pokierowania wyprawą początkowo zaproponował dowództwo niejakiemu Perry’emu, który bywał już na w surowej Arktyce. Nie chcąc po raz kolejny wypuszczać się w zimne strony odmówił. Podobnie zresztą jak James Clark Ross, zaś inni kandydaci nie stwarzali nadziei na udaną eskapadę. Wreszcie podczas rozmów padło nazwisko Johna Franklina.

Mający wówczas 59 lat i spore doświadczenia z poprzednich eskapad wydawał się idealnym kandydatem do objęcia dowództwa wyprawy o znaczeniu wręcz strategicznym. Aby tego dokonać konieczne było bowiem pokonanie ostatnich, osnutych tajemnicą odcinków tzw. Przejścia Północno-Zachodniego na terytorium Arktyki w jej kanadyjskiej części. To zaś oznaczało pokonanie 1670 km trasy, która zaplanowano na 3 lata. Ze szczególnym naciskiem na wytyczenie nowej trasy do Azji, w taki sposób, by skrócić o tysiące kilometrów statkom towarowym, co znacząco uprawiło by działalność handlową.

HMS Terror i HMS Erebus – statki ostatniej ekspedycji arktycznej kpt Johna Franklina

Obydwie jednostki HMS Terror i HMS Erebus stanowiły solidne konstrukcje. Wyposażone w najnowsze zdobycze techniki, jak na ówczesne czasy, stanowiły dumę produkujących je stoczni.

Obydwa wyposażono w silniki parowe o mocy 25 KM, których zadaniem było napędzanie pojedynczej śruby napędowej, zapewniającej poruszanie się jednostkom prędkością 4 węzłów, czyli 7,4 km/h. Obydwa statki dodatkowo wyposażono w maszty, mogące w razie czego pchać je silą wiatru i tym samym zmniejszyć użycie paliwa.

Dzioby okrętów wzmocniono dodatkowo ciężkimi belkami i płytami z żelaza. Wnętrze ogrzewano zaś metodą parową.

Zbudowany w 1813 r. „HMS Terror”, początkowo jako statek wojenny wytypowano, jako ten, który weźmie udział w słynnej wyprawie Rossa na Antarktydę w l.1839-43. A jako, ze wówczas sprawdził się znakomicie postanowiono go także wykorzysta do ekspedycji Franklina. Jednostka dł. 31 m i szerokości 8,6 m powstał w stoczni Davy w Topsham wielokrotnie biorąc udział w bitwach z Amerykanami.

Wycofany z użytku, ze względu na uszkadzania, w. l. 30 XIX w. statek bombowy przebudowano, wykorzystywać jego pierwotna solidna konstrukcję pozwalającej bez przeszkód wytrzymać ogromne ciśnienie, jakie powoduje lód morski. Poszycie kadłuba wykonano z żelaza, zaś pokład wyłożono poprzecznie ułożonymi deskami, które miały rozłożyć napierające na nie, w trackie uderzeń, siły.

W magazynach ulokowano:

• 8000 puszek z żywnością (zup, solonego mięsa)
• 7560 litrów alkoholu
• 2 tony tytoniu

Co więcej zaokrętowano także żywe bydło, oraz wyposażono pokaźną bibliotekę dwoma tyś pozycji.

Druga z jednostek „HMS Erebus” wypłynął ze stoczni w 1826 r. z walijskiej stoczni Pembroke. Początkowo służył jako okręt wojskowy, przez pierwsze dwa lata służył opływaniu Morza Śródziemnego.

HMS Erebus i HMS Terror na morzu – statku wyprawy Franklina; źródło: Wikipedia

Model statku HMS Erebus w muzeum w Nanuvat; źródło: Wikipedia

Wyprawa Franklina rusza

Wyprawa ruszyła rankiem 19 maja w 1845 r. odbijając od brzegów Anglii, konkretnie miasteczka Greenhithe w hrabstwie Kent. Oddając się w morskie objęcia wyjątkowy rejs, wstrzymano na przystanek na szkockich Orkadach, skąd ruszyli na Grenlandię gdzie dotarli po miesiącu.

Tutejsze strony, a konkretnie wody Zatok Disko posłużyły mężczyznom do zabicia na pokładzie towarzyszącego im statku „Baretto Junior” przewożonych wołów, z których pozyskano świeże mięso, pakując je na HMS Erebus i HMS Terror. Wreszcie Franklin, z przywieszonym do munduru medalem – „Orderem Gwelfów”, którego dewiza brzmiała: Nawet przeciwności nie odstraszają”, pozwolił swej załodze na napisanie ostatniego listu do rodzin.

„Postój okazał się ostatnimi chwilami wyprawy dla pięciu marynarzy, którzy z powodu choroby nie mogli kontynuować wyprawy, co zmniejszyło liczbę załogi do 129 osób. Spośród nich 24 osoby stanowili oficerowie.”

W końcowych dniach lipca 1845 r. polujący na morzu w Zatoce Baffina wielorybnicy zetknęli się z oboma statkami, czekającymi poprawę warunków celem przedostania się do Lancaster Sound. Jak się okazało później był to moment szczególny. Był to bowiem ostatni raz, kiedy ktokolwiek widział uczestników wyprawy żywych…

Co stało się później dziś owiane jest mgłą tajemnicy. ..

Dramatyczna decyzja

Statki „HMS Erebus” i „HMS Terror” kilkunastu miesięcy tkwiły w zimowym uścisku, wśród lodowych wysp Oceanu Arktycznego, w okolicy Wyspy Króla Williama, obecnie leżącym w kanadyjskich granicach Nanuvat.

Miejsce obozowiska Sir Johna Franklina 5,3 km na południe od Cape Felix; źródło: Wikipedia

Zapasów ubywało w zastraszającym tempie, a przecież zarówno sam Franklin jak i ponad 20 współtowarzyszy już zmarło, czy to zamarzając, czy to przeżywając prawdziwe męczarnie po zatruciu. Okazało się bowiem, że odpowiadający za wyprodukowanie konserw Stephen Goldner, zalutował je ołowiem, w sposób który sprawił, że część trującej substancji dostała się do pożywienia.

W kwietniu 1848 r. załoga złożona wówczas ze 105 ludzi, po roku życia na pokładzie okrętów, opuściła je, wybierając pieszą wędrówkę. Celem było dotarcie do faktorii Kompanii Zatoki Hudsońskiej, która na co dzień handlowała futrami. Problem w tym, że meta oddalona była o 350 km lodowego paku…

Franklin w towarzystwie dwudziestu kilku towarzyszy zginął. Ci zaś którym dane było przeżyć, prowadzeni przez zastępcę dowódcy wyprawy Francisa Croziera i Jamesa Fitzjamesa, zniknęły gdzieś na terenie lodowatego obszaru Kanady.

Podobnie zresztą jak same statki.

Francis Crozier; źródło: Wikipedia

James Fitzjames; źródło: Wikipedia

Poszukiwania

Nie otrzymawszy od dwóch lat żadnej wiadomości od kpt Franklina opinia publiczna, wraz z żoną dowódcy – Jane Franklin wymusiła na deputowanych parlamentu konkretne działania. W efekcie nacisków Admiralicja – stale uznając, że nie ma powodów do paniki – wiosną 1848 r. wysłała ekipę ratunkową. Dowodzący nią John Richardson dotarł w dół rzeki Mackenzie, do wybrzeży kanadyjskiej Arktyki, gdzie bezskutecznie poszukiwał śladów bytności ekspedycji.

Władze Wielkiej Brytanii, stając w obliczu materialnych dowodów, oficjalnie uznali wszystkich członków załogi za zmarłych 31 marca 1854 r., tym samym kończąc poszukiwania. Nie mogąca się z tym pogodzić Lady Franklin zorganizowała jeszcze jedną akcję poszukiwawczą. Dowództwo objął nad nią Francis Leopold McClintock, który wypłynął ze szkockiego Aberdeem 2 lipca 1857 r.

„W trakcie poszukiwań na Wyspie Williama natrafiono na kilka szkieletów i wiadomość spisaną przez członka załogi HMS Erebus, mówiąca o konieczności opuszczania pokładu.”

Z czasem do poszukiwań przyłączali się kolejni. Swą podróż rozpoczął m.in. James Clark Ross udając się na kanadyjską Arktykę przez Lancaster Sound. Kolejną próbę podjął Henry Kellett, wybierając trasę od strony Pacyfiku. Wreszcie Admiralicja ogłosiła, iż wyznacza nagrodę wysokości ówczesnych 20 000 fontów (odpowiadająca dziś sumie ponad 2 mln funtów) za „udzielanie pomocy załodze statków”. Na Arktykę ruszyła fala poszukiwaczy. W efekcie w 1850 r. zameldowano się tam aż 11 brytyjskich i dwa amerykańskie okręty.

Plakat informujący o wyznaczeniu nagrody za udzielanie pomocy w poszukiwaniach członków wyprawy Franklina; źródło: Wikipedia

Obserwacje prowadzone przez członków i załogi pozwoliły odnaleźć pierwsze dowody obecności podróżników na Beechey Island. Wyraźnie wskazywał na to resztki zorganizowanego tu obozu zimowego, a co ważniejsze groby Johna Torringtona, Johna Hartnella i Williama Braine’a.

Nagrobki upamiętniające Johna Torringtona, Wiliama Braine’a i Johna Hartnella i Thomasa Morgan członka ekspedycji poszukiwawczej który zginął w obozie; źródło: Wikipedia

Dalsze prace kontynuowano wiosna kolejnego roku odnajdując górę lodową z wbitymi w nie statkami. Choć ich położenie wykluczało możliwość ich zbadania, uznano wówczas, że istnieje możliwość, iż są nimi HMS Erebus i HMS Terror. Z czasem zmieniono jednak zdanie, uznając, iż są to zwykłe porzucone jednostki wielorybnicze.

W 1852 r. brytyjski rząd wysłał państwową wyprawę poszukiwawczą, która zawiadywał Edward Belcher. Niestety niefortunny dobór dowódcy, który nie miał posłuchu wśród podwładnych, a także nie miał praktycznie żadnego doświadczenia na wodach Arktyki, zakończył się porzuceniem czterech z pięciu okrętów przez załogę i tym samym narodowym skandalem.

Sir John Richardson i John Rae, w trackie podróży w kwietniu 1854 r., mającej zbadać półwysep Boothia, natknął się na Innuitów, który zrelacjonowali mu jak widzieli 35 – 40 ludzi, którzy zmarli z głodu u ujścia rzeki Back. Kolejne kontakty z miejscowymi przyniosły dramatyczne relacje o kanibalizmie wśród umierających marynarzy poparte dowodami w postaci przedmiotów, które z całą pewnością należały do członków wyrwy Franklina, w tym srebrnych widelców i łyżek.

Ludzie nie ustawali w organizowaniu dalszych eskapad poszukiwawczych, co skutkowało… wyprawą kajakową Jamesa Andersona i Jamesa Stewarta, którzy kajakami dotarli do ujścia rzeki Back. Tam w lipcu 1855 r. Eskimosi ponownie przekazali im informacje o grupie białych ludzi, którzy zmarli z głodu. Sami zaś, na wyspie Montreal odnaleźli kawałek drewna na którym widniał napis „Erebus” oraz przedmiot z nienakreślonym napisem „Mr. Stanley”, odnoszącym się do chirurga pokładowego okrętu.

Śródtytuł po dalszych poszukiwaniach

Kwiecień 1859 r. był zwiastunem tego, ze ludzie walnie nie zapomnieli o tajemniczym zniknięciu statków na bezkresach Arktyki. Tym razem konsolidacja poszukiwań nastąpiła w obrębie Wyspy Króla Williama, gdzie do pokonywania znacznych przecież odległości, użyto sań. Akcja porucznika Williama Hobsona trafiła wówczas na dokument, przeszukując kopiec usypany przez Croziera i Fitzjamesa. Papier, zwany „Notą Zwycięstwa” donosi o tym, że podlegli rozkazom Franklina ludzie spędzili zimę 1845–46 r. na Wyspie Beechey, należąca do kanadyjskiego Archipelagu Arktycznego w Nunavut i zawierał relacje o śmierci trzech ludzi, których bezzwłocznie pochowano.

Nota Zwycięstwa z pokładu statku HMS Erebus; źródło: Wikipedia

Inne wiadomości odnosiły się do uwięzienia statku w lodowych wodach we wrześniu 1846 r., w okolicach Wyspy Króla Williama, skąd – jak uważają badacze – załodze nigdy nie udało się już ruszyć.

Druga część notatek opatrzona datą 25 kwietnia 1848 r., z wyraźnymi odpisami Fitzjamesa i Croziera, potwierdziła, iż załoga przezimowała okres 1846–47 i 1847–48 a Wyspie Króla Williama. Przy czym najważniejsza kwestią był fakty donoszące o śmierci Franklina, co nastąpiło 11 czerwca 1847 r. Chcąca ratować swe życie załoga opuściła statki 26 kwietnia 1848, rozpoczynając misje przedostaną się przez wyspę i lądolód, do kanadyjskiej rzeki Back. Poruszenie wzbudziły szczegółowe listy zawierające wiadomości o śmierci kolejnych ośmiu oficerów oraz 15 ludzi z załogi. Do tego, przekaz ów był ostatnim, jaki udało się odnaleźć.

W 1857 r. Francis Leopold McClintock przeczesując południowe wybrzeże Wyspy Króla Williama trafił na ludzki szkielet. W zachowanego ubrania nieboszczyka wydobyto m.in. relację zaadresowaną dla starszego bosmana Henry’ego Peglara. A jako, że mundur należał do stewarda statku, uznano że to zwłoki stewarda Thomasa Armitage’a. Wkrótce Na zachodnim krańcu wyspy udało się trafić na szalupę ratunkową z dwoma szkieletami i przedmiotami należącymi do członków wyprawy, w postaci butów, książek chusteczek, bydła i gąbek oraz książek.

W trakcie dekady zapoczątkowanej w 1860 r. Charles Francis Hall, mieszkający swego czasu wśród Eskimosów na wyspie Baffina trafił na obozy i groby marynarzy statków „Erebus” i „Terror”. Kończąc swój pobyt, jako dobrze zaznajomiony już z Eskimosami, został przez został przez nich doprowadzony do grobu na Wyspie Króla Edwarda. W efekcie zwłoko ekshumowano i przewieziono do Anglii, a następnie pochowano pod pomnikiem Franklina w londyńskim „Greenwich Old Royal Naval College”. Badania szczątek potwierdzały, że należą do asystenta chirurga Henry’ego Thomasa Dundasa Le Vesconte’a.

Próby rozwiązania zagadki tragicznej wyprawy

Rozwijające się stale możliwości techniczne zaowocowały kolejnymi próbami zmierzenia się z tajemnicą ekspedycji arktycznej kpt. Johna Franklina. Tak, w połowie 1981 r. piastujący funkcję profesora kanadyjskiego Uniwersytetu Alberty, antropolog Owen Beattie przemierzył tę sama trasę jak pionierzy przed 132 laty. Podsycona możliwością odnalezienia jakichś pozostałości, a nade wszystko szczątków ofiar, mogących trafić pod mikroskopy zakładów medycyny sadowej próba okażą się się jednak nieudana.

Co prawda trafiono na XIX w. pozostałości archeologiczne i ludzie kości, jednak nie było ich wiele. Niemniej odnaleziony kościec posłużył wydaniu opinii o sporym niedoborze witaminy C w organizmach podróżników, co stało się przyczyną wystąpienia szkorbutu. Równie ciekawą obserwacją było stwierdzenie podczas badań w 1984 r. wysokiego poziomu ołowiu w kościach, co dawało uaktywniło teorie o skażeniu żywności.

Choć i tu część badaczy wyłamała się z tej narracji, akcentując inną koncepcję. W niej przeniesiono proporcje na skażenie destylowanej wody owym metalem, czemu dowodzi wysoki poziom metalu w kościach zmarłych, niemożliwy do przyswojenia wyłącznie poprzez spożywanie jedzenia z puszek.

W 2008 r. kanadyjski archeolog Robert Grenier udał się z sonarem magnetycznym szukając statków w wodach okalających nieprzeszukiwany dotąd obszar. Bez skutku…

W 1992 r. uczeni Franklin Barry Ranford i Mike Yarascavitch na zachodnim wybrzeżu Wyspy Króla Williama w zatoce Erebus, odkryli kolejne szczątki szkieletu. Wśród prawie 400 kości odnaleziono inne fizyczne artefakty, od kawałków glinianych rur po guziki i mosiężne okucia. I w nich stwierdzono zatrucie organizmów ołowiem; co więcej stwierdzono, iż kości podgrzano we wrzącej wodzie co dowodziło praktykom kanibalistycznym.

Na przełomie 1992-93 r. Dawid C. Woodman postanowił, po raz kolejny, ruszyć na poszukiwanie wraków. Opierając się na opowieściach Eskimosów za cel obrał okolice Półwyspu Adelajde, wykorzystując samolot patrolowy. Za pomocy magnetometru odnaleziono 60 miejsc z silnym przyciąganiem, z których pieć uznano za możliwe pozostałości statku. Woodman kontynuował poszukiwanie grobowców w okolicach Collinson Inlet, przeczesując teren do Victory Point, oraz na wyspie Clarence, znajdując jedynie niewielkie ślady, które niczego nowego do sprawy nie wnosiły.

Licząc na zdobycie oryginalnego materiału firmowego, w 1997 r. pracownicy wytwórni filmowej Eco-Nova ruszyli na poszukiwania wyposażeni e dokładny sonar magnetyczny, ulokowany na pokładzie lodołamacza „Laurier”. Przeczesanie 40 km² niczego jednak nie dało. Woodman jeszcze trzykrotnie wracał w te rejony trafiając jedyne na niewielkie pozostałości po ekipie Franklina, mające cechy obozu namiotowego.

Ogółem od chwili zniknięcia statków, w trakcie następnych 150 lat podjęto 90 ekspedycji, mających odnaleźć słynne okręty. Żadna z nich nie przyniosła spodziewanych rezultatów.

Odnalezienie wraków

Przełom nastąpił w 2014 r. kiedy 1 września kanadyjscy specjaliści z projektu „Victoria Strait Expedition” trafili na dwa obiekty w pobliżu wyspy Hat, w Zatoce Moud. Drewniana pozostałość po wyposażaniu statku HMS Erebus – żelaza rura, linia łańcuchowa, oraz żuraw do wodowania łodzi z emblematami matami Royal Navy była dostateczny dowodem. Jak się okazało jeden z dwóch statków zachował się w dobrym stanie, spoczywając ledwie11 m pod powierzchnią morza, na dnie zatoki Wilmot i Crampton, we wschodniej części zatoki Queen Maud. W 2018 r, przekazano, że stan wraku pogorszył się, po tym jak przemieścił się niesiony sztormowymi falami.

Poznanie tajemnicy położenia wraków możliwe było dzięki Andrewowi Campbellowi, który zasięgnął języka u społeczność Innuitów. Z ich przekazów wynikało, że 170 lat wcześniej ich przodkowie zaobserwowali, jak załoga opuszczając statki, rusza na południe ciągnąc za sobą pełne szalupy, Co więcej, przytaczana historia dowodzi faktu, że wśród członków załogi doszło wówczas do kanibalizmu. Ważniejsza okazała się jednak wiadomość o położeniu wraku. Campbell ruszył więc na poszukiwania we wrześniu 2014 r. odkrywając na dnie oceanu, na południe od wyspy Króla Williama wrak „HMS Erebus”. Podczas ich badań wykonano setki podwodnych fotografii, a z pokładów wydobyto pozostałości wyposażenia i rzeczy osobiste załogi. Dziennika pokładowego Franklina, niestety nie udało się odnaleźć…

Kolejna sensacyjne wieści dotarły z pola poszukiwań we wrześniu 2016 r. Badacze funkcjonujący w ramach „Arctic Research Foundation” odnaleźli wrak „HMS Terror” w wodach leżących na południe od wyspy Króla Williama. Spoczywający od lat na głębokości 24 m, zachowany w idealnym stanie, wrak zbadano wnikliwie dwa lata później wykonując dużą porcję zdjęć i nagrań.

W pustej szalupie ratunkowej statku HMS Terror znaleziono zegarki kieszonkowe uczestników wyprawy.

Poszukiwania pozwoliły natknąć się na pozostałości przedmiotów należące do dawnej załogi. Podjęty wówczas przez archeologów wysiłek sprawił, iż pojawiła się całkiem prawdopodobna hipoteza, mówiąca o podjęciu próby pieszego pokonania 400 km trasy dzielącej ich od Back River. Spośród maszerujących ok. 30-40 ludziom udało się przedrzeć do północnego wybrzeża Ameryki Północnej, gdzie wciąż pozostając daleko od jakiejkolwiek wioski tubylców, zmarli.

Skutki wyprawy

Choć ekspedycja Franklina zakończyła się tragicznie, odwaga uczestników nie poszła na marne. Główny cel, jakim było powstanie map przejścia północno-zachodniego, łączącego Atlantyk z Pacyfikiem, dzięki wytrwałej pracy kartografów został osiągnięty. Ponadto odsłonięto tajemnice kilkuset mil, dziewiczego dotąd obszaru, wybrzeża Arktyki.

Tragiczna wyprawa pochłonęła życie 129 członków załogi, którzy mogli się pochwalić nielichym doświadczeniem.

Pełna lista członków załogi

Okręt HMS Erebus

Imię i nazwisko Funkcja wiek

Ważniejsi członkowie załogi; źródło: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/e2/John_Franklin_expedition_crew_1845.jpg

Okręt HMS Terror

Imię i nazwisko Funkcja wiek

Źródła:

https://pl.wikipedia.org/wiki/Ekspedycja_Franklina_(1845)

https://en.wikipedia.org/wiki/Franklin%27s_lost_expedition

https://en.wikipedia.org/wiki/John_Franklin

https://en.wikipedia.org/wiki/Personnel_of_Franklin%27s_lost_expedition