Pewnie nie raz słyszeliście podczas wycieczki, że: „Znajduje my się teraz w historycznym centrum miasta…”, po czym następował długi wywód przewodnika przybliżający dawne dzieje odwiedzanego właśnie miejsca. Sęk w tym, że w irackim mieście Irbil tego typu wyrażenie nie jest jednak z żadnej mierze przesadą…

Jakkolwiek jednak tego typu opowieści dotyczą zazwyczaj klasycznych zabytków, w samym centrum tego zamieszkanego dziś przez milion ludzi irackiego miasta, jest nieco inaczej. Tu na pierwszy plan wysuwa się bowiem niezwykła cytadela.

Irbil, znany też jako Erbil funkcjonuje dziś w umysłach tych którzy lubią podróżowanie po świecie, głównie jako stolica Kurystanu – autonomicznego regionu w północnej części kraju. Nie będzie pewnie przesadą uznanie go nawet za wybitny średniowieczny ośrodek, w którym prym wiedli ówcześni historycy, uczeni oraz tak popularni wówczas pisarze i poeci.

Irbil, czy Erbil – o historii parę słów

Pierwsze wzmianki, jakie udało się dotychczas odnaleźć o Irbilu, w postaci wyrytych na tabliczkach świadectw dawnych czasów, pochodzą z 2300 r. p.n.e. pojawiły się na V tysiąclecia p.n.e. Na przestrzeni lat miastem rządzili władali także także Sumerowie, Akadyjczycy, a swój epizod zaliczyli też władcy Mezopotamii. Wreszcie swe pragnienie poczęli realizować Asyryjczycy, urządzając tutaj swe centrum religijne.

Cytadela Irbil bardzo zyskała na znaczeniu podczas panowania dynastii Abbasydów, kiedy – w co trudno dziś uwierzyć – było osadą o głęboko chrześcijańskim charakterze. Gdy ich potęga upadła, przechodzące w rąk do rąk miasto podbił Aleksander Wielki. Z czasem chrapkę zaczęli na nie Rzymianie, choć akurat paradoksalnie w I w. zgromadziła się tu spora społeczność chrześcijan.

Cytadela Irbil Irak; źródło: Wikipedia

Twierdza Erbil Irak; źródło: Flickr

W VII w. Ibril zdobyli muzułmanie, co jednak nie stało się przyczynkiem do natychmiastowego wypędzania chrześcijan, którzy żyli tutaj do IX w.

Ale miasto przez lata kusiło najeźdźców. W 1258 r. zdobyli je Mongołowie, uprzednio przez pół roku zaciekle atakując cytadelę. Końcówka XIII w. przyniosła tym samym prześladowania nie tylko chrześcijan, ale także buddystów czy żydów. Ci pierwsi schronili się więc w tutejszych murach, zajmując je do 1310 r. kiedy po zdobyciu twierdzy dokonano padli ofiara masakry.

Co jakiś czas przez cytadelę w Irbilu przechodziły kolejne armie, wyrywając ją sobie spod panowania. W 1851 r. udanie dokonali tego Osmanowie, którzy ponawiali nad nią do początku I wojny światowej, kiedy to wykurzyła ich stąd armia brytyjska.

Mury twierdzy Irbil Irak; źródło: Flickr

Niezwykła twierdza Irbil

Zasadniczo, dla tych którzy swe podróżowanie po świecie, chcą uskuteczniać właśnie tutaj, pierwsze co rzuca się tu w oczy to charakterystyczne zabudowania zajmujące nierówny kopiec, wystający od 25 do 32 m nad sąsiadującą z nim równiną. A trzeba sobie zdać sprawę, że wcale nie jest taki mały. Przestrzeń mająca owalny kształt ma jakieś 430 x 340 m, dzięki czemu tworzy przestrzeń 102 tyś m².

Stanowiącą zaproszenie do miasta Irbil bramę południową, zbudowano tutaj jako pierwszą. Gdy w 1860 r. przebudowywano ja sądzono że stać tu będzie przez kolejne wieki. Nic bardziej mylnego… Dokładnie sto lat później całkowicie zniknęła , w związku z tym to co widać dziś pochodzi z 1979 r. Z kolei tworząca wrota od strony wschodniej Bramą Harem przez wieki służyła wyłącznie kobietom.

Brama Miejska Irbil; źródło: Flickr

Spacerując po okolicy, dostrzec można, iż Ebril stanowi rezerwuar interesujących zabudowań. Wśród setek budowli, łakomy kąsek stanowi bezsprzecznie meczet Mulla Afandi. To co widać dziś to jednak efekt przebudowy, jaka dotknęła pierwotny wywodzący się się jeszcze z XIX stulecia meczet. Przede wszystkim stanowi jedyny ostały relikt spośród trzech islamskich świątyń. Mającą dawniej aż 23 kopuły budowle dotknęła w 1959 r. duża przebudowa, czego dowodem widok pojedynczej pnącej się w górę konstrukcji. W trackie prac nie tknięto tylko minbaru.

Cytadela Irbil została wpisana na Listę Dziedzictwa UNESCO w czerwcu 2014 r.

Godna uwagi jest również tradycyjna łaźnia, która stanęła w 1775 r. dzięki niejakiemu Qassimowi Aghie Abdullahowi. Działający przez 200 lat hammam na krótki okres został zamknięty, by w 1979 r. po odnawianiu ponownie służyć mieszkańcom. Niestety, już w zmienionej formie, bez oryginalnych detali architektonicznych.

Jedną z perełek Irbilu jest także dom Shibab, w którego odnowieniu finansowo partycypował francuski rząd. Rozpoczęte w 2011 r. prace pozwoliły odnowić alabastrowe łuki konstrukcji, będace dziś bramą do mieszącego się tutaj „Institut Francais du Proche Orient”

Siadujące z nim wille braci Chalabi, w tym efektowny dom Salih Chalabi, stał się miejscem w którym urządzono Centrum Kultury Cytadeli Erbil.

W pobliżu znaleźć można także Kurdyjskie Muzeum Tekstyliów, urządzone w rezydencji z lat 30. XX w. Wizyta w placówce pozwala poznać techniki tekstylne, jakimi posługiwali się członkowie tradycyjnych plemion i społeczności nomadów na terenie Kurdystanu.

Kurdyjskie Muzeum Tekstyliów Irbil; źródło: Flickr

Piękne miasto Irbil

Dla podróżujących po świecie, świetną informacja jest to, że miasto wypełnione labiryntem uliczek jeszcze kilkadziesiąt lat temu tworzyło przestrzeń, której mieszkańcy cieszyli się wspólnie spędzanym czasem. Do 1997 r. poczuć można było tu wyjątkowy klimat, wypełnionych bazarami uliczek, przy których mieściły się budynki użyteczności publicznej.

Erbil Irak; źródło: Flickr

Architektura twierdzy Irbil Irak; źródło: Flickr

Ale władze miały swoje plany… Przesiedlenie mieszkańców otworzyło drogę do odbudowy zabytkowych murów. W wyniku tych działać przywrócono oryginalny wygląd fasadom budynków. Podobnie, na cel wzięto także targ Lana, na którym niegdyś kwitnął handel skórami, zastępując go zadaszonym targiem Qasariya.

A’propos murów… Stojące do dziś obwarowania są jedynie niewielkimi pozostałościami broniących dostępu do miasta ścian. Przy czym słowo „ścian” jest tutaj kluczowe, gdyż de facto fortyfikacje te tworzą konstrukcje ok. 100 domów, które wzmocniono przyporami.

Ulice Ibrilu, wypełnione dającymi cień budynkami, zajmują dziś handlarze pragnący sprzedawać… importowane z Chin badziewie. A przecież w okresie największej świetności Erbil w Iraku szczyciło się ok. 30 pałacami! Niektóre z nich do dziś tworzą wyjątkowe obiekty na mapie miasta-twierdzy, o czym można się przekonać zerkając na najstarszą obecnie nieruchomość wzniesiona w 1893 r.

Dawny tradycyjny dom na terenie cytadeli Irbil Irak; źródło: Wikipedia

Lokalny koloryt Irbilu

Gdzieniegdzie, na szczęście zostały się oryginalne warsztaty rzemieślników, jubilerów czy stolarzy wytwarzających lokalne wyroby, w tym buty Klash, będące oryginalnym, wywodzącym się jeszcze ze średniowiecza sposobem produkcji. Ot, czego się można dowiedzieć, jesli zdecyduje się na podróże po świecie.

Nic dziwnego, że położona na swoistym kopcu atrakcja stała się przedmiotem badań archeologów, którzy doszli do bardzo ciekawych konstatacji. Po pierwsze warownia stała tu już 5000 lat p.n.e. Prowadzone przez specjalistów prace pozwoliły dokopać się artefaktów z epoki neolitu w formie ceramiki. W 2009 r. archeologowie, u stóp składającego się z wielu warstw kopca odkopali asyryjski grobowiec komorowy. Choć splądrowany jeszcze w starożytności krył ceramiczne naczynia z VIII i VII w. p.n.e. Nie dziwota więc, że tutejsze Muzeum Archeologiczne stanowi dość interesującą placówkę, w której roi się od artefaktów sprzed opanowania terenu przez islamskich osiedleńców.

Obchodząc okolicę muzeum warto skierować się ku minaretowi szejka Chooli, który powstał na zlecenie sułtana Mozafara w l. 543-586. Jego wyróżnieniem jest misternie wyryta kaligrafią z kufickimi znakami.

Co ciekawe niegdyś cały ów obszar był zabudowany, a cytadela składała się z trzech dzielnic:

• Serai – zamieszkiwana przez bogate rodziny
• Takya – nosząca nazwę od zamieszkujących ja derwiszów
• Topkhana – ostoję gorzej sytuowanych rolników i rzemieślników

Renowacja domów, a z czasem przygotowanie planu zagospodarowania przestrzennego pozwoliło otworzyć się na nowe inwestycje czego przejawem jest choćby „Muzeum Włókiennictwa”. ¹

Meczet Ibril; źródło: Flickr

Zabudowania Irbil Irak; źródło: Flickr

A co jeśli ktoś postanowi zaczerpnąć oddechu? Ano, może się udać do Parku Sami Abdula Rahmana. Pokaźnych rozmiarów zieleniec stanowi oazę zieleni i w której odseparować się można od miejskiego zgiełku spokojem bez konieczności wyjeżdżania z miasta. ²

Sami Abdulrahman Park Irbil; źródło: Flickr

Na terenie miasta Irbil zlokalizowanych jest mnóstwo pozostałości archeologicznych leżących do 30 m pod ziemią, które po odkopaniu stały się wspaniała oznaką początków urbanizacji Mezopotamii.

Renowacja miasta-twierdzy Irbil

XX stulecie przyniosło Irbilowi wielkie przeobrażenia. Wiele historycznych zabudowań, na czele z wiekowymi domami zburzono, wobec czego ucierpiała także historyczna cytadela. Podróżowanie po świcie pozwala właśnie obejrzeć z bliska takie elementy jak tutejsze uszkodzone fundamenty budynków. Ich stan sprawił, że gors ludzi poczęło opuszczać zajmowane przez nich domy, wybierając wygodniejsze życie.

W efekcie w 1960 r. władze postanowiły zburzyć 60 domów, nie oszczędzając także meczetu i innych budynków użyteczności. Północna bramę miejską zbudowano w 1960 r. umożliwiając tym samym wjazd do irackiego Erbilu samochodem. Dwie dekady później, posłując się starymi fotografiami podjęto prace nad odbudowaniem południowej bramy.

Zabudowania irackiej twierdzy Irbil po renowacji’ źródło: Wikipedia

W 2007 w. z terenu cytadeli Irbil wysiedlono, zapewniając inne miejsce zamieszkania ostatnie 840 rodzin, pragnąc otoczyć opieka ów szczególny zabytek. Jednej z rodzin pozwolono pozostać, dbając o zachowanie trwającej 8 tys lat stałej obecności mieszkańców na obszarze miasta-twierdzy.

Mało tego… O to by nie zdobiła wkrótce wyłącznie pocztówek, zadbano realizując od 2007 r. proces odbudowy cytadeli. W efekcie powstał plan ulokowania w niej mieszkań dla 50 rodzin. ^{3, 4, 5, 6}

Park Shanidar; źródło: Flickr

A oto Kamczatka i jej stolica Pietropawłowsk.

Źródła:

¹ https://en.wikipedia.org/wiki/Kurdish_Textile_Museum

² https://en.wikipedia.org/wiki/Sami_Abdulrahman_Park

³ https://en.wikipedia.org/wiki/Citadel_of_Erbil

⁴ https://en.wikipedia.org/wiki/Erbil

⁵ https://pl.wikipedia.org/wiki/Cytadela_w_Irbilu

⁶ https://pl.wikipedia.org/wiki/Irbil